Με τα παρακάτω κείμενα σκοπός μας είναι η ενημέρωση με τον απλούστερο δυνατό τρόπο ως προς τις ιδιότητες των καυστικών υλικών που μπορεί όμως να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμες σε άτομα που χρησιμοποιούν αυτά τα υλικά ή ακόμα και στις ομάδες άμεσης επέμβασης που μπορεί να χρειαστεί να επέμβουν σε περιστατικά όπου εμπλέκονται αυτά τα υλικά.

Σαν καυστικές ή διαβρωτικές χημικές ενώσεις εννοούμε αυτές που έχουν καταστρεπτική επίδοση στο δέρμα. Υπάρχουν και καυστικά αέρια, αλλά οι περισσότερες χημικές ενώσεις που εξετάζουμε σ'αυτό το κεφάλαιο είναι υγρά ή στερεά και είναι οξέα ή αλκάλια.

Όταν μια διαβρωτική χημική ένωση παρουσιάζει άλλες ιδιότητες, πιο επικίνδυνες από τα επιδερμικά εγκαύματα, εξετάζεται στην αντίστοιχη κατηγορία. Το υπερχλωρικό οξύ, για παράδειγμα, εξετάζεται στις ασταθείς χημικές ενώσεις ενώ το υπεροξείδιο του νατρίου εξετάζεται στις οξειδωτικές χημικές ενώσεις. Το αέριο τετροξείδιο του αζώτου, η υδραζίνη, το υπεροξείδιο του υδρογόνου εξετάζονται στις προωστήριες χημικές ενώσεις πυραύλων. Το χλωροθειικό οξύ εξετάζονται ξεχωριστά στις χημικές ενώσεις που αντιδρούν βιαίως με το νερό.

Τα οργανικά οξέα δεν είναι συνήθως καυστικά και εξετάζονται στις αναφλέξιμες χημικές ουσίες.

Σε εργοστάσια επεξεργασίας μετάλλων, σε αποθήκες χημικών υλών, σε εργαστήρια και σε μεταφορικά μέσα. Ειδικά τα υδροξείδια χρησιμοποιούνται και στα διυλιστήρια. Το οξείδιο του ασβεστίου απαντάται σε πολλές βιομηχανίες. Τα αλκάλια χρησιμοποιούνται ευρύτατα στις σαπωνοποιίες και βιομηχανίες χάρτου, υφασμάτων ραιγιόν, χρωμάτων, ύαλου κ.ο.κ. Καθώς επίσης και στις βιομηχανίες που φτιάχνουν μπαταρίες.

Γενικές ιδιότητες: Έχουν γεύση όξινη και μη αραιωμένα είναι επικίνδυνα για αυτό το λόγο η χρησιμοποίησή τους πρέπει να γίνεται με προφυλάξεις και ουδέποτε να λείπουν οι ονομασίες των περιεχομένων επί των φιαλών ή γενικά των περιεκτών. Απαραίτητη είναι η σήμανση βάσει της διεθνούς συνθήκης και κατηγοριοποίησης αυτών των υλικών.

Το ηλιοτρόπιο, η ηλιανθίνη, η φαινολοφθαλείνη ονομάζονται δείκτες. Όλα τα γνωστά οξέα προκαλούν τις ίδιες μεταβολές στο χρώμα των δεικτών . Είναι ευκολότερο αντί του βάμματος του ηλιοτροπίου να χρησιμοποιούμε χάρτη ηλιοτροπίου, δηλαδή μικρές λωρίδες χάρτου διαποτισμένες δια βάμματος του ηλιοτροπίου. Μία σταγόνα οξέος, πολύ αραιωμένη στο νερό σχηματίζει ερυθρά κηλίδα στο χάρτη. Στο εμπόριο μπορεί κανείς να βρει χάρτες όλων των δεικτών.

Οι μετατροπές σε όλους τους δείκτες φαίνονται με την αλλαγή του χρώματος του δείκτη σε ερυθρό. Η αντίδραση αυτή είναι πολύ ευαίσθητη διότι προκαλείται με ελάχιστη ποσότητα οξέος

Πολλά μέταλλα όπως ο σίδηρος, ο ψευδάργυρος το αργίλιο, προσβάλλονται από τα οξέα. Γενικά όταν ένα μέταλλο προσβάλλεται από οξύ, γίνεται έκλυση υδρογόνου:

Πρέπει να έχουμε υπ'όψιν μας ότι το υδρογόνο το οποίο εμφανίζεται κατά την αντίδραση αυτή προέρχεται από το οξύ (το υδρογόνο είναι συστατικό των οξέων).

Όταν τα μέταλλα προσβάλλονται από το νιτρικό οξύ δεν παράγεται υδρογόνο διότι το σώμα αυτό καίγεται από το οξυγόνο το οποίο ελευθερώνεται δια της αποσυνθέσεως του νιτρικού οξέος

Όλα τα οξέα προσβάλλουν το ανθρακικό ασβέστιο, προκαλούν αναβρασμό και ελευθερώνουν διοξείδιο του άνθρακα. Το διοξείδιο του άνθρακα προέρχεται από το ανθρακικό ασβέστιο και όχι από το οξύ.

Είναι γνωστό ότι ο λευκόχρυσος δεν προσβάλλεται από το θειικό οξύ για αυτό και δεν απορούμε όταν λαμβάνοντας δύο σύρματα λευκόχρυσου και βυθίζοντας τη μία άκρη εξ αυτών στο αραιωμένο θειικό οξύ δεν παρατηρούμε να συμβαίνει κάτι. Αν συνδέσουμε τώρα τα άκρα των συρμάτων τα οποία ευρίσκονται έξω από το αραιωμένο θειικό οξύ με τους πόλους ηλεκτρικής στήλης, παρατηρούμε ότι στις βυθισμένες άκρες των συρμάτων εμφανίζονται φυσαλίδες. Αυτό σημαίνει ότι μέσα στο υγρό διέρχεται ηλεκτρικό ρεύμα.

Εάν καθαρίσουμε το ποτήρι και τα σύρματα και επαναλάβουμε το πείραμα με καθαρό νερό αντί αραιωμένου θειικού οξέος, παρατηρούμε ότι δεν εμφανίζονται φυσαλίδες επί των συρμάτων. Αυτό σημαίνει ότι το ηλεκτρικό ρεύμα δεν διέρχεται μέσα από καθαρό νερό!

Το θειικό οξύ είναι ηλεκτρολύτης!

Εάν επαναλάβουμε το ίδιο πείραμα με άλλα οξέα όπως υδροχλωρικό, νιτρικό και οξικό οξύ θα παρατηρήσουμε ακριβώς τα ίδια, τα οποία συνέβησαν με το αραιωμένο θειικό οξύ.

Όλα τα οξέα είναι ηλεκτρολύτες

Γενικές ιδιότητες

ΞΥΔΙ: Εάν προσέξουμε μία φιάλη που περιέχει ξύδι θα παρατηρήσουμε ότι γράφει "ξύδι από κρασί" ή εξ οίνου. Αυτό σημαίνει ότι παρασκευάζεται από κρασί. Το ξύδι για να χρησιμοποιηθεί για οικιακή χρήση πρέπει να παρασκευάζεται από κρασί και να τονίζεται αυτό στη φιάλη. Μπορεί όμως να παρασκευασθεί και από αλκοόλη - οινόπνευμα οπότε και δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται.

Μετατροπή του κρασιού σε ξύδι συμβαίνει όταν μείνει εκτεθειμένο το κρασί στον ατμοσφαιρικό αέρα σε μεγάλο χρονικό διάστημα.

ΟΞΙΚΟ ΟΞΥ: Το υλικό αυτό είναι υγρό άχρουν με χαρακτηριστική οσμή με ιξώδες όμοιο με αυτού του νερού. Το ξύδι που προαναφέραμε είναι στην ουσία μείγμα νερού και οξικού οξέος.

Πολλές φορές στην ετικέττα της φιάλης που περιέχει ξύδι σημειώνεται ο βαθμός αυτού π.χ. "7⁰" αυτό σημαίνει ότι σε όγκο 100 cm3 το ξύδι περιέχει 7g οξικό οξύ το υπόλοιπο φυσικά είναι νερό. Η πυκνότητα του καθαρού οξέος είναι 1,05 (υγρό βαρύτερο του νερού)

Γιατί το κρασί μετατρέπεται σε ξύδι:

Το οξυγόνο του αέρα επιδρά επί της αλκοόλης του οίνου και μετατρέπει αυτή σε οξικό οξύ

Το καθαρό οξύ είναι διαβρωτικό όπως όλα τα οξέα και φυσικά προκαλεί εγκαύματα στο δέρμα που εκτίθεται σε αυτό. Όταν όμως είναι διαλυμένο σε αρκετή ποσότητα νερού δεν προξενεί εγκαύματα ούτε επί του δέρματος ούτε επί των άλλων ιστών. Γι'αυτό μπορούμε να το χρησιμοποιούμε στη βιομηχανία τροφίμων, να συντηρούμε και καθιστούμε εύγευστα διάφορα τρόφιμα σε αραιωμένη φυσικά μορφή.

Το οξικό οξύ όταν έλθει σε επαφή με ανθρακικό ασβέστιο (κιμωλία, μάρμαρο, κέλυφος αυγού) προκαλεί αναβρασμό στην επιφάνεια καθώς και έκλυση διοξειδίου του άνθρακα. Η ιδιότητα αυτή είναι κοινή για όλα τα ανόργανα οξέα όπως ήδη προαναφέραμε.

Εάν στο στόμιο δοκιμαστικού σωλήνα όπου θερμαίνεται οξικό οξύ πλησιάσουμε αναμμένο κερί θα δούμε ότι παράγεται μεγάλη σχετικά γαλαζωπή φλόγα.

Όταν θερμάνομε το οξικό οξύ αυτό από υγρό γίνεται αέριο. Οι ατμοί του οξικού οξέος καίγονται διότι το οξύ αποτελείται σε μεγάλη αναλογία από δύο καύσιμα συστατικά, από άνθρακα και υδρογόνο. Αν επαναλάβομε το ίδιο πείραμα με ξύδι, οι ατμοί οι εξερχόμενοι από το δοκιμαστικό σωλήνα δεν θα αναφλέγονται διότι αποτελούνται σε μεγάλη αναλογία από υδρατμούς οι οποίοι δεν είναι αναφλέξιμοι.

Το οξικό οξύ προσβάλει όλους τους δείκτες μετατρέποντας το χρώμα τους σε ερυθρό.

Η κοινή ονομασία του είναι σπίρτο του άλατος

Χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό λεκανών των αφοδευτηρίων. Οι υδροχρωματιστές το χρησιμοποιούν για τον καθαρισμό των τοίχων από πολλές ασβεστώσεις και γαλβανιστές για τον καθαρισμό των μετάλλων, πριν από την εμβάπτισή τους σε ψευδάργυρο σε κατάσταση τήξεως προς γαλβανισμό. Το χρησιμοποιούμε γενικά για τον καθαρισμό επιφανείας μετάλλων από οξειδώσεις, για τη χάραξη ψευδαργύρου αλλά και πολλές βιομηχανικές και εργαστηριακές εφαρμογές.

Θεωρείται ιδιαίτερα διαβρωτικό. Προσβάλλει το δέρμα και καταστρέφει ταχέως κάθε φυτικό ή ζωικό ιστό. Η οσμή του είναι ερεθιστική και συγχρόνως αποπνικτική

Γιατί καλείται σπίρτο του άλατος: Το όνομα αυτό το πήρε από την εποχή κατά την οποία παρασκευάζετο αποκλειστικά και μόνο από το κοινό μαγειρικό αλάτι το οποίο αποτελεί στη φύση άφθονη και φθηνή πρώτη ύλη.

Τα υγρά του στομάχου περιέχουν υδροχλωρικό οξύ κι αυτό γιατί το εκκρίνουν πολυάριθμοι μικροί αδένες, οι οποίοι ευρίσκονται στα τοιχώματα του στομάχου.

Το υδροχλωρικό οξύ είναι διάλυμα ενός αερίου στο νερό.

Το αέριο το οποίο προσδίδει στο υδροχλωρικό οξύ τις χαρακτηριστικές ιδιότητες λέγεται υδροχλώριο. Το υδροχλώριο είναι αέριο διαλυτό στο νερό. Η διαλυτότητά του είναι πολύ μεγάλη στο νερό. Σε θερμοκρασία 0⁰ C, 1 λίτρο νερού μπορεί να διαλύσει περί τα 50⁰ λίτρα υδροχλωρίου. Γι αυτό αρκεί να έλθει σε επαφή το υδροχλώριο με το νερό για να παρασκευασθεί υδροχλωρικό οξύ.

Η φιάλη που περιέχει υδροχλωρικό οξύ πρέπει να είναι πωματισμένη, για να μη διαφεύγει το υδροχλώριο από το διάλυμα. Αυτό κυρίως προσβάλλει την όσφρηση σε κάθε άνοιγμα της φιάλης και αυτό είναι η αιτία του ερεθισμού μας, όταν επιχειρούμε να γνωρίσουμε την οσμή του οξέος.

Όταν θερμάνομε το υδροχλωρικό οξύ, παρατηρούμε τη διαφυγή του αερίου από το διάλυμα συνεχιζόμενη αλλά και αυξανόμενη. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι η διαλυτότητα του αερίου υδροχλωρίου μέσα στο νερό ελαττώνεται με την ύψωση της θερμοκρασίας.

Το καθαρό υδροχλωρικό οξύ είναι τελείως άχρουν, αλλά το κοινό υδροχλωρικό οξύ το οποίο κυκλοφορεί στο εμπόριο είναι κιτρινωπό ανοικτότερο ή σκουρότερο, συνεπεία των ξένων προσμίξεων οι οποίες και το χρωματίζουν.

Σε επαφή με την κιμωλία, το μάρμαρο ή τεμάχιο οστράκου παρατηρείται ζωηρός αναβρασμός και έκλυση διοξειδίου του άνθρακα.

Επίδραση επί των μετάλλων

Αν ρίψουμε λίγο υδροχλωρικό οξύ αραιό σε τρεις δοκιμαστικούς σωλήνες, εκ των οποίων ο πρώτος περιέχει τεμάχια ψευδαργύρου, ο δεύτερος ρινίσματα σιδήρου και ο τρίτος σκόνη αργιλίου θα παρατηρήσουμε ότι και στις τρεις περιπτώσεις σχηματίζονται φυσαλίδες και έκλυση αερίου.

Το αέριο που εξέρχεται από το στόμιο των σωλήνων, αναφλέγεται με μικρή έκρηξη αμέσως μόλις πλησιάσουμε κάποιο έναυσμα - αναμμένο κερί. Το αέριο τότε καίγεται με φλόγα μικρή και γαλαζωπή η οποία σύντομα θα αλλάξει και θα γίνει κίτρινη. Η αλλαγή αυτή οφείλεται στο ότι το γαλαζωπό χρώμα της φλόγας του υδρογόνου καλύπτεται από το πλέον έντονο χρώμα το οποίο προέρχεται από το στόμιο του σωλήνα λόγω της θέρμανσής του από τη φλόγα.

Το υδροχλωρικό οξύ προσβάλλει ορισμένα μέταλλα με έκλυση υδρογόνου. Σημειωτέον ότι, ο λευκόχρυσος και ο χρυσός δεν προσβάλλονται από HCl.

Το HCl προσβάλει όλους τους δείκτες μετατρέποντας το χρώμα τους σε ερυθρό.

Το θειικό οξύ είναι γνωστό από της εποχής των αλχημιστών και αποτελεί σήμερα ένα από τα σπουδαιότερα προϊόντα της μεγάλης χημικής βιομηχανίας και παρασκευάζεται σε μεγάλες ποσότητες. Χρησιμοποιείται στις βιομηχανίες προς Παρασκευή λιπασμάτων, εκρηκτικών υλών συνθετικών χρωμάτων, οξέων και πολλών άλλων προϊόντων.

Το θειικό οξύ είναι υγρό άχρουν, όταν είναι καθαρό. Όταν αναταράσσεται, παρατηρούμε ότι είναι παχύρρευστο σαν το σιρόπι. Καλείται και "έλαιον του βιτριολίου" ή βιτριόλι.

Είναι άοσμο και δεν εξαερούται εύκολα δηλαδή δεν είναι πτητικό. Βράζει σε υψηλή θερμοκρασία (300⁰C περίπου) και είναι βαρύτερο του νερού με πυκνότητα ~ 2kg/lit.

Το θειικό οξύ διαλύεται στο νερό υπό οιανδήποτε αναλογία. Κατά την ανάμιξη με το νερό εκλύεται θερμότητα, προκαλείται εξώθερμη αντίδραση η οποία είναι έντονη όταν ρίχνουμε νερό στο οξύ πράγμα το οποίο θα πρέπει να αποφεύγεται.

Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει σε όλα τα υγροσκοπικά σώματα, δηλαδή σε όλα τα σώματα, τα οποία απορροφούν άφθονα τους υδρατμούς.

Το θειικό οξύ όχι μόνο διαλύεται εύκολα στο νερό αλλά και απορροφά τους υδρατμούς μετά των οποίων θα έλθει τυχόν σε επαφή.

Συνέπεια: Επειδή το θειικό οξύ έχει την ιδιότητα να απορροφά τους υδρατμούς, χρησιμοποιείται για την ξήρανση των αερίων τα οποία πάντοτε συγκρατούν υγρασία.

Όταν αραιωμένο θειικό οξύ έλθει σε επαφή με μέταλλα π.χ. ψευδάργυρο τότε παρατηρείται ζωηρή έκλυση θερμότητας. Εάν πλησιάσουμε φλόγα μπορεί να προκληθεί έκρηξη ισχύος ανάλογης με της ποσότητας του διαφυγέντος αερίου ενώ παρατηρείται φλόγα γαλαζωπή η οποία είναι χαρακτηριστική του υδρογόνου.

Εάν προσθέσουμε σε θειικό οξύ κομμάτι ξύλου ή και κομμάτι ζάχαρης αμφότερα θα μαυρίσουν και θα απανθρακωθούν! Με τον ίδιο τρόπο προσβάλλει και το δέρμα καθώς και κάθε άλλο ζωικό ή φυτικό ιστό. Το προκαλούμενο έγκαυμα προχωρεί σε βάθος. Το θειικό οξύ είναι λίαν διαβρωτικό και ως εκ τούτου λίαν επικίνδυνο.

Εάν ρίψουμε αραιωμένο θειικό οξύ σε κομμάτι ανθρακικού ασβεστίου (κιμωλία, ασβεστόλιθος, μάρμαρο κ.λπ) παρατηρούμε ότι γίνετα ζωηρός αναβρασμός λόγω της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα το οποίο έχει τη δυνατότητα να εκτοπίζει το οξυγόνο - να σβήνει τη φλόγα.

Επίδραση επί των μετάλλων

Όταν ρίψουμε αραιωμένο θεικό οξύ σε ψευδάργυρο παρατηρούμε ζωηρή έκλυση αερίου. Παρουσία εναύσματος προκαλείται μικρή έκρηξη και η χαρακτηριστική γαλαζωπή φλόγα του υδρογόνου. Ταυτόχρονα προκαλείται και έκλυση θερμότητας. Με τον ίδιο τρόπο προσβάλλει το σίδηρο, το αργίλλιο και διάφορα άλλα μέταλλα.

Το πυκνό θειικό οξύ (καθαρό και μη αραιωμένο ~ 98%) ενεργεί διαφορετικά. Πολλά μέταλλα, όπως το σίδηρο, τα προσβάλλει πολύ θερμά. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν εκλύεται υδρογόνο. Ο χρυσός και ο λευκόχρυσος δεν προσβάλλονται ούτε από αραιό ούτε από πυκνό θειικό οξύ.

Το Θειικό οξύ προσβάλει όλους τους δείκτες μετατρέποντας το χρώμα τους σε ερυθρό.

Χρησιμοποιείται στα υγρά συσσωρευτών (μπαταρίας) αυτοκινήτου

Το κοινό νιτρικό οξύ (άκουα φόρτε) είναι υγρό με ιξώδες όπως του νερού, άχρουν ή κιτρινωπό. Το σημείο ζέσεως είναι 120⁰C περίπου και περιέχει 70% οξύ. Χρησιμοποιείται στη χάραξη επιφανειών χαλκού.

Το πυκνό ή ατμίζον νιτρικό οξύ είναι σχεδόν καθαρό (98 - 99%) και λέγεται ατμίζον, διότι αναδίδει ατμούς, οι οποίοι μετά των υδρατμών της ατμόσφαιρας σχηματίζουν λευκό ατμό. Ο ατμός αυτός, υπό την επίδραση του φωτός γίνεται καστανέρυθρος. Μέρος του καπνού αυτού διαλύεται στο οξύ και προκαλεί το κίτρινο χρώμα. Είναι βαρύτερο του νερού με πυκνότητα 1,5kg/lt.

Εάν θερμάνουμε ένα δοκιμαστικό σωλήνα με λίγες σταγόνες νιτρικού οξέως θα δούμε να σχηματίζονται άφθονοι καστανέρυθροι ατμοί. Το νιτρικό οξύ θερμαινόμενο υφίσταται αποσύνθεση. Ένα από σχηματιζόμενα αέρια έχει αυτό το χρώμα. Δεν είναι σταθερό υλικό.

Εάν εκθέσουμε πριονίδι (ρινίσματα ξύλου) σε νιτρώδεις ατμούς παρατηρούμε ότι πολύ σύντομο το ξύλο θα αναφλεγεί και τελικώς θα καεί.

Αυτό συμβαίνει γιατί ένα από τα αέρια που ελευθερώνονται κατά την αποσύνθεση του νιτρικού οξέος είναι οξυγόνο, μπορεί να κατακαίει διάφορες ουσίες. Λόγω αυτής της ιδιότητας κατατάσσεται στην κατηγορία των οξειδωτικών (5)

Αυτό μπορούμε να το δούμε όταν επίσης εκθέσουμε ένα τεμάχιο αναμμένου ξυλάνθρακα σε ατμούς νιτρώδεις.

Επίσης εάν ρίψουμε σε ξηρά αιθάλη σταγόνες πυκνού νιτρικού οξέος η αιθάλη αναφλέγεται και κατακαίεται. Αυτό συμβαίνει γιατί το πυκνό νιτρικό οξύ υπέστη αποσύνθεση ευθύς μόλις το ίδιο ή οι ατμοί του ήλθαν σε επαφή με το θερμό άνθρακα. Το οξυγόνο το οποίο εκλύεται έκαυσε τον άνθρακα. (ξυλάνθρακα ή αιθάλη)

Συμπέρασμα: κατά την αποσύνθεσή του το νιτρικό οξύ παράγει οξυγόνο, το οποίο μπορεί να καύσει άλλα σώματα. Το νιτρικό οξύ είναι σώμα οξειδωτικό

Επίδραση του νιτρικού οξέος επί των μετάλλων:

Μόλις ρίψουμε νιτρικό οξύ αραιωμένο επί ρινισμάτων σιδήρου ή ψευδαργύρου αυτά προσβάλλονται από αυτό και εμφανίζονται καστανέρυθροι ατμοί.

Δεν εκλύεται υδρογόνο, διότι το οξυγόνο το οποίο προέρχεται από την αποσύνθεση του νιτρικού οξέος, κατακαίγει το υδρογόνο πριν τούτο προλάβει να εμφανισθεί.

Σημειωτέον ότι ενώ ο χρυσός και ο λευκόχρυσος δεν προσβάλλονται από τα προαναφερόμενα οξέα, προσβάλλονται μόνο από το βασιλικό ύδωρ δηλαδή μείγμα νιτρικού και υδροχλωρικού οξέος και μάλιστα υπό αναλογία 1:3 αντίστοιχα.

Εκτός από οξειδωτικό το νιτρικό οξύ είναι εξόχως διαβρωτικό υλικό τόσον για τους φυτικούς όσον και για τους ζωικούς ιστούς.

Είναι απαραίτητο στη βιομηχανία κατά την παραγωγή νιτρικών λιπασμάτων, χρωμάτων, εκρηκτικών υλών και διαφόρων άλλων προϊόντων.

Τα σώματα αυτά μπορούν εύκολα να διακριθούν μεταξύ τους λόγω των πολλών διαφορετικών ιδιοτήτων. Π.χ. η καυστική σόδα και η άσβεστος είναι σώματα στερεά, ενώ η αμμωνία είναι αέριο. Η καυστική σόδα είναι δυνατόν να λειώσει παρουσία φλόγας, ενώ η άσβεστος μένει στερεά μέχρι του 2600⁰ C περίπου. Το υδροξείδιο του ασβεστίου είναι ελάχιστα διαλυτό στο νερό, ενώ η καυστική σόδα και η αμμωνία έχουν μεγάλη διαλυτότητα στο νερό.

Τα υδατικά διαλύματα του καυστικού νατρίου, του υδροξειδίου του ασβεστίου και της αμμωνίας (καυστικής αμμωνίας) παρουσιάζουν και ορισμένες κοινές ιδιότητες. Οι μετατροπές σε όλους τους δείκτες φαίνονται με την αλλαγή του χρώματος του δείκτη ως ακολούθως:

Τα διαλύματα του καυστικού νατρίου, του υδροξειδίου του ασβεστίου, της καυστικής αμμωνίας αντιδρούν μετά των οξέων και προκαλούν έλκυση θερμότητας.

Τα ανωτέρω αλκάλια, βάσεις είναι ηλεκτρολύτες.

Επιστημονική ονομασία: υδροξείδιο του νατρίου. Aλλη ονομασία: καυστική σόδα.

Χρησιμοποιείται στα σπίτια για τους καθαρισμούς των νεροχυτών και νιπτήρων, διότι καταστρέφει υπολείμματα τροφών, νήματα, χάρτη τρίχες κ.λπ. απαιτείται μεγάλη προσοχή κατά τη χρήση του διότι διαβρώνει το δέρμα και προκαλεί εγκαύματα.

Η βιομηχανία παράγει μεγάλες ποσότητας καυστικού νατρίου διότι είναι απαραίτητη στη σαπωνοποιία, τη χρωματουργία την κλωστοϋφαντουργία και σε πολλές άλλες βιομηχανίες, καθώς και σε χημικά εργαστήρια.

Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση της καυστικής σόδας προς την κρυσταλλική σόδα (λανθασμένα αναφέρεται και ως ποτάσα!), η οποία χρησιμοποιείται σε διάφορα καθαρίσματα, διότι είναι λιγότερο επικίνδυνη και φθηνότερη από την καυστική σόδα.

Το καυστικό νάτριο είναι στερεό λευκό σώμα, το οποίο ευρίσκεται στο εμπόριο σε τρεις διαφορετικές μορφές: σε πλάκες για τη βιομηχανία, σε κυλινδρικά τεμάχια και σε δισκία για το εργαστήριο.

Το καυστικό νάτριο διαλύεται πολύ εύκολα μέσα στο νερό με παράλληλη σημαντική έκλυση θερμότητας

Εάν ρίψουμε ένα κομμάτι καυστικού νατρίου μέσα σε λίγο νερό παρατηρούμε ότι διαλύεται γρήγορα εκλύοντας θερμότητα.

Το υδροξείδιο του νατρίου όχι μόνο διαλύεται μέσα στο νερό και προκαλεί έκλυση θερμότητας, αλλά και απορροφά τους υδρατμούς της ατμόσφαιρας όταν ευρεθεί σε επαφή με αυτά από έκθεση του υλικού στον ατμοσφαιρικό αέρα. Είναι σώμα υγροσκοπικό

Χρησιμοποιούμε το καυστικό νάτριο όπως και το θειικό οξύ προς αφαίρεση των αερίων της τυχόν υπάρχουσας υγρασίας.

Φυλάσσουμε το καυστικό νάτριο σε δοχεία ερμητικά, γυάλινα ή και σιδηρά (το υδροξείδιο του νατρίου δεν προσβάλλει το σίδηρο), διαφορετικά συνεχίζει την απορρόφηση της υγρασίας μέχρι διαλύσεώς του.

Το στερεό καυστικό νάτριο τήκεται εύκολα (λειώνει) όταν θερμαίνεται.

Το καυστικό νάτριο παρουσιάζει ζωηρή αντίδραση με οποιοδήποτε οξύ

Η άσβεστος (ασβέστης) είναι γνωστή σε όλους μας. Είναι το λευκό στερεό σώμα το οποίο αναμεμιγμένο με το νερό χρησιμοποιείται για το άσπρισμα των τοίχων και των κορμών των οπωροφόρων δένδρων προς προφύλαξη αυτών από τα βλαβερά παράσιτα. Χρησιμοποιείται και ως πρόχειρο απολυμαντικό μέσον.

Στις ασβεστοκάμινους των λατομείων με μεγάλη θέρμανση μετατρέπεται ο ασβεστόλιθος σε άσβεστο. Ο ασβεστόλιθος είναι πέτρωμα αποτελούμενο σε πολύ μεγάλη αναλογία από ανθρακικό ασβέστιο.

Σημείωση: - θερμότητα σημαίνει απορρόφηση θερμότητας

Σημείωση: + θερμότητα σημαίνει έκλυση θερμότητας

Η μη σβησμένη άσβεστος ονομάζεται οξείδιο του ασβεστίου (κοινώς άσβηστος ασβέστης) ενώ η υδατωμένη άσβεστος ονομάζεται υδροξείδιο του ασβεστίου (σβησμένος ασβέστης)

Η ανάμειξη υδροξειδίου του ασβεστίου με νερό εμφανίζει ένα διαφανές λευκό υγρό το οποίο καλείται ασβέστιο γάλα και χρησιμοποιείται για τα ασπρίσματα και τις απολυμάνσεις.

Όταν διηθήσουμε (φιλτράρουμε) το ασβέστιο γάλα παρουσιάζεται ένα υγρό εντελώς διαφανές το οποίο καλείται ασβέστιον ύδωρ (ασβεστόνερο). (διάλυμα υδροξειδίου του ασβεστίου στο νερό)

Το οξείδιο του ασβεστίου (άσβεστος) τήκεται σε πολύ υψηλή θερμοκρασία (2600⁰ C περίπου) αποτελεί δηλαδή σώμα δύστηκτο και χρησιμοποιείται στην επένδυση των φούρνων ως πυρίμαχο υλικό.

Την αμμωνία χρησιμοποιούμε για την εξάλειψη των λιπαρών λεκέδων από τα υφάσματα

Έχει γνωστή και χαρακτηριστική και διαπεραστική οσμή ερεθίζοντας όχι μόνο την μύτη αλλά και τα μάτια και γενικότερα το αναπνευστικό σύστημα. Το δυνατό αυτό ερεθισμό προκαλεί το αέριο της αμμωνίας.

Μεγάλες ποσότητες αμμωνίας χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία για την παρασκευή λιπασμάτων και πολλών άλλων προϊόντων.

Η αμμωνία έχει πολύ μεγάλη διαλυτότητα στο νερό. Η διαλυτότητα του αερίου είναι μεγάλη στη συνήθη θερμοκρασία ελαττώνεται όμως με την άνοδο της θερμοκρασίας τόσον ώστε η αμμωνία να εκφεύγει όλη από το διάλυμα όταν το υγρό φθάσει στους 80⁰C περίπου.

Εάν θερμάνουμε ένα διάλυμα αμμωνίας, μπορούμε να παρασκευάσουμε στο εργαστήριο αμμωνία. Η αέρια αμμωνία είναι ελαφρύτερη του αέρα (0,8 g/lit)

Η αμμωνία υγροποιείται πολύ εύκολα

Στην κανονική πίεση υγροποιείται, όταν ψύξουμε αυτή στους -33,5⁰C . χωρίς ψύξη υγροποιούμε αυτήν με πίεση 9 ατμοσφαιρών σε θερμοκρασία 20⁰C.

Η υγροποιημένη αμμωνία είναι καθαρή υγρή αμμωνία ενώ το διάλυμα της αμμωνίας είναι μείγμα από αμμωνία και νερό. Δεν πρέπει λοιπόν να γίνεται σύγχυση μεταξύ αυτών των δύο υγρών: η αμμωνία του εμπορίου είναι τοποθετημένη σε μεγάλες χαλύβδινες οβίδα, είναι αμμωνία υγροποιημένη

Το διάλυμα της αμμωνίας ορθότερο είναι να καλείται διάλυμα καυστικής αμμωνίας ή υδροξείδιο του αμμωνίου. Διότι με τη διοχέτευση του αερίου εντός του ύδατος δεν γίνεται απλή διάλυση. Η αμμωνία ενώνεται με το νερό και σχηματίζει νέο σώμα, το υδροξείδιο του αμμωνίου ή καυστική αμμωνία. Στο εξής το διάλυμα καυστικής αμμωνίας χάριν συντομίας θα καλείται καυστική αμμωνία.

Δεν κινδυνεύουμε με την απλοποίηση αυτήν να γίνει σύγχυση διότι το υδροξείδιο του αμμωνίου δεν υπάρχει έξω από το διάλυμα αυτού.

Όπως μάθαμε η αέρια αμμωνία χωρίζεται από το νερό και σε συνήθη ακόμη θερμοκρασία.

Η αμμωνία και το οξύ αντιδρούν και προκαλούν έκλυση θερμότητας. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε την καυστική αμμωνία χωρίς να την μυρίσουμε από το λευκό νέφος που σχηματίζεται από την επαφή καυστικής αμμωνίας και υδροχλωρικού οξέος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Η εμπορική αμμωνία είναι το υποχλωριώδες νάτριο και χρησιμοποιείται ευρέως στα καθαριστικά υλικά. Το υλικό αυτό απαγορεύεται να αναμιγνύεται με άλλα καθαριστικά που μπορεί να περιέχουν αμμωνιούχες ενώσεις γιατί ελευθερώνεται κατά την ανάμιξη χλωριούχο αμμώνιο, ένα εξόχως τοξικό αέριο που μεταξύ των άλλων μπορεί να προκαλέσει απώλεια των αισθήσεων και σε μεγάλες ποσότητες και τον θάνατο.

Κατά την ανάμειξη υδατικού διαλύματος ενός οξέος μετά του υδατικού διαλύματος μίας βάσεως, παρατηρούμε έκλυση θερμότητας. Το παραγόμενο διάλυμα έχει χάσει τόσον τις βασικές τους όσον και τις όξινες ιδιότητες αποκαλείται ουδέτερο διάλυμα και η διαδικασία καλείται εξουδετέρωση της βάσεως ή του οξέως ανάλογα.

Συγκεκριμένα το αποτέλεσμα της χημικής αντίδρασης είναι η παραγωγή άλατος και νερού.

Παραδείγματα:

Τα δύο σώματα (άλας και νερό) που σχηματισθήκανε από την αντίδραση δεν αντιδρούν μεταξύ τους ώστε να σχηματίσουν εκ νέου τα αρχικά σώματα.

Από την επίδραση των οξέων επί των μετάλλων δημιουργούνται χημικές ενώσεις οι οποίες εκτός από την έκλυση υδρογόνου που είδαμε παραπάνω εκλύεται παράλληλα θερμότητα και σχηματίζεται από την αντίδραση άλας:

Καταστροφή των κυτταρικών ιστών και βαθιά εγκαύματα στο δέρμα.

Εκλύονται τοξικά αέρια. Για παράδειγμα, όταν το νιτρικό οξύ εκτεθεί σε φωτιά εκλύει πορτοκαλί ατμούς διοξειδίου του αζώτου, ενώ το υδροχλωρικό οξύ εκλύει χλωρίδιο υδρογόνου. Σε ένα ατύχημα 4 πυροσβέστες που εισέπνευσαν ατμούς νιτρικού οξέος για 20 λεπτά ενώ προσπαθούσαν να το απορροφήσουν με πριονίδι, πέθαναν σε 24 ώρες από πνευμονικό οίδημα.

Όταν τα βυτιοφόρα που μεταφέρουν αυτές τις ενώσεις εκτεθούν σε μεγάλη θερμοκρασία, διαρρηγνύονται από την υπερπίεση που δημιουργούν οι ατμοί. Το νιτρικό και θειικό οξύ αποσυντίθενται εκτεθειμένα σε μεγάλη θερμοκρασία και οι ατμοί τους προκαλούν την έκρηξη των συσκευασιών. Το ίδιο συμβαίνει όταν το θειικό οξύ απορροφήσει υγρασία, οπότε εκλύεται υδρογόνο. Τα αραιωμένα οξέα αντιδρούν πιο γρήγορα από τα συμπυκνωμένα οξέα. Γι αυτό το λόγο, συνιστάται η περιοδική εξαέρωση των συσκευασιών.

Αν νερό από καταιωνητήρες (sprinklers) πέσει σε συμπυκνωμένο θειικό μπορεί να προκληθεί έκρηξη.

Ορισμένα οξέα προκαλούν την ανάφλεξη αναφλέξιμων υλικών με τα οποία έρχονται σε επαφή. Όσο πιο μικρά είναι τα αναφλέξιμα σωματίδια, τόσο πιο εύκολα αναφλέγονται. Το ισχυρό νιτρικό οξύ μπορεί να δημιουργήσει με το πριονίδι, το χαρτοπολτό και το άχυρο, εκρηκτικά νιτρικά άλατα. Η έκρηξη αυτή εκδηλώνεται σε 35-45 λεπτά όταν το νιτρικό οξύ είναι πυκνό και σε 3 περίπου ώρες όταν είναι αραιό.

Σ'ένα σιδηροδρομικό ατύχημα χύθηκαν 57 τόνοι νιτρικού οξέος σε μια καλλιέργεια δημητριακών. Εκκενώθηκαν σπίτια σε έκταση 3,2 χιλιομέτρων από τον τόπο του ατυχήματος, κάπου 2.500 άτομα, 11 άτομα υπέστησαν πνευμονικά οιδήματα.

Το Αμερικανικό Υπουργείο Συγκοινωνιών ανέφερε ότι η πτώση ενός αεροσκάφους οφειλόταν στην αντίδραση του νιτρικού οξέος με πριονίδι που δημιούργησε καπνό ο οποίος εισχώρησε στο χώρο διακυβέρνησης, με αποτέλεσμα ο πιλότος να χάσει τον έλεγχο λίγο πριν προσγειωθεί το αεροπλάνο.

Το θειικό οξύ προκαλεί την αφυδάτωση όλων των κυτταρικών ενώσεων. Η αντίδραση είναι εξώθερμη.

Σ'ένα άλλο ατύχημα, όταν ανατράπηκε μια φορτηγίδα με 907 τόνους θειικού οξέος στον κόλπο του Τσέζαπηκ, (Chesapeake Bay) εκκενώθηκε μια έκταση με 3,000 κατοίκους.

Σ΄ ένα εργοστάσιο απορρυπαντικών, στο οποίο σημειώθηκε διαφυγή ατμών τριοξειδίου του θείου, χρειάστηκε να εκκενωθούν 1,000 άτομα, από τα οποία 11 νοσηλεύτηκαν για βλάβες του αναπνευστικού συστήματος.

Δεν συνέβη ατύχημα στο οποίο να προκλήθηκε ανάφλεξη εύφλεκτης ύλης που ήρθε σε επαφή με υδροχλωρικό οξύ. Για παράδειγμα, μια δεξαμενή 20 τόνων υδροχλωρικού οξέος διερράγη στην Ποκόιμα της Καλιφόρνιας στις 12 Ιανουαρίου 1969. Σε 3 ώρες η Π.Υ. κατάφερε να καθαρίσει τον τόπο του ατυχήματος, αλλά δεν σημειώθηκε καμιά πυρκαγιά. Η τοξικότητα των ατμών του υδροχλωρικού οξέος είναι TLV 5 ppm.

Ένα παρόμοιο ατύχημα με 11,4 τόνους υδροχλωρικού οξέος συνέβη στον αυτοκινητόδρομο Σάντα Μόνικα.

Ο κυριότερος κίνδυνος είναι η καταστροφή των ιστών, όταν έρθουν σ'επαφή με το δέρμα. Προκαλούνται εγκαύματα που πυοφορούν χρόνια. Διάλυμα 10% σ'επαφή με τους οφθαλμούς προκαλεί τύφλωση.

Όταν έρθουν σ'επαφή με το νερό στερεές καυστικές ενώσεις γίνεται έντονη αντίδραση.

Η αντίδραση αυτή είναι εξώθερμη και προκαλεί την ανάφλεξη παρακείμενων αναφλέξιμων υλών. Χρειάζεται προσοχή να μην τοποθετούνται αναφλέξιμες ύλες πάνω στις συσκευασίες αλκαλίων γιατί σε περίπτωση λειτουργίας των καταιωνητήρων μπορεί να υπερθερμανθούν τα αλκάλια και να σημειωθεί ανάφλεξη.

Όταν οι καυστικές ενώσεις έρθουν σ'επαφή με ψευδάργυρο, γαλβανισμένα μέταλλα, αλουμίνιο, εκλύεται υδρογόνο, που μπορεί να προκαλέσει έκρηξη, όπως συνέβη σε μια μονάδα παραγωγής ζύθου στο Λος Aντζελες.

Μια άλλη παρόμοια έκρηξη συνέβη σ'ένα εργοστάσιο παρασκευής απορρυπαντικών. Σ'αυτήν την έξοδο, πολλοί πυροσβέστες έπαθαν εγκαύματα στα πόδια, όταν τα υποδήματά τους διαποτίστηκαν και καυστικά διαλύματα.

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ: μάθετε ποια είναι η χημική ένωση, ποια κτίρια είναι εκτεθειμένα και με βάση τις δυνάμεις που διαθέτετε αποφασίστε αν θα γίνει πυρόσβεση ή όχι. Αν αποφασίσετε να δράσετε, προτείνονται οι εξής ενέργειες:

 

1. Εξαερίσατε το χώρο

    

    

2. Χρησιμοποιείτε αναπνευστικές συσκευές αν υπάρχουν τοξικοί ατμοί.

    

    

3. Χρησιμοποιείτε απορροφητικές ύλες (ανθρακικό νάτριο, διατομική γη) για μικρές ποσότητες. Αν ήδη χρησιμοποιήθηκε πριονίδι, αναμείξετε το με ανθρακικό νάτριο, σκουπίστε το και τοποθετήστε το σε δοχεία.

    

    

4. Αν η διαρροή σημειώθηκε σε ανοιχτό χώρο, ξεπλύνετε με άφθονο νερό

    

    

5. Ρίξετε άμμο εάν δεν υπάρχει εξουδετερωτική ύλη ή νερό.

    

    

6. Προστατέψατε το δέρμα σας. Αν πέσει στα χέρια σας πυκνό θειικό οξύ, μην τα ξεπλύνετε αμέσως με νερό κινδυνεύετε να πάθετε σοβαρά εγκαύματα! Σκουπίστε με ένα πανί, σφίξτε τα χέρια σας σε γροθιά για να μην έρχονται σε επαφή με τον υγρό αέρα (υδρατμούς) και ξεπλυθείτε πολύ καλά με άφθονο νερό.

    

    

7. Προστατέψατε τα ρούχα σας. Συνιστώνται ειδικά υποδήματα (μπότες πολυουρεθάνης).

    

 

1. Συσκευασίες εκτεθειμένες σε φωτιά: φροντίστε να διατηρούνται ψυχρές με συνεχή παροχή νερού.

    

    

2. Δίκτυα - σωληνώσεις - μεταφοράς οξέων: εάν τα δίκτυα είναι εναέρια, προσέξετε μήπως στάζει οξύ.

    

    

3. Ανοιχτές επίγειες ή υπόγειες δεξαμενές: κλείσατε τα καλύμματά τους (ανθρωποθυρίδες κ.λπ) και μη ρίχνετε νερό στο εσωτερικό τους, αν δεν ξέρετε τι περιέχουν.

    

    

4. Δεξαμενές βαρύτητας: προστατέψατε τον πυθμένα της δεξαμενής από τυχόν υπερθέρμανση.

    

    

5. Καθαρισμός: αν οι συσκευασίες των χημικών εκτέθηκαν σε μεγάλη θερμότητα, πλησιάστε φορώντας προστατευτική στολή και αφού κρυώσουν οι συσκευασίες.

    

 

1. Οι μικρές ποσότητες μπορούν να ξεπλυθούν με άφθονο νερό. Κατόπιν ρίξετε στο σημείο ανθρακική σόδα για να εξαλειφθούν τυχόν εναπομείναντα ίχνη.

    

    

2. Σε μεγάλες ποσότητες, πλημμυρίσατε τον τόπο με νερό για να απορροφηθεί η εκλυόμενη θερμότητα και να αραιωθεί η καυστική χημική ένωση.

    

 

1. Αν στον τόπο της πυρκαγιάς υπάρχουν εκτεθειμένα αλκάλια, χρησιμοποιήστε "ξηρά σκόνη" και CO₂.

    

    

2. Αν πρέπει να χρησιμοποιηθεί νερό και υπάρχουν εκτεθειμένες ανοιχτές συσκευασίες, η ποσότητα του νερού πρέπει να είναι τέτοια (άφθονη) που να διαλυθούν τελείως τα αλκάλια, ώστε να μην είναι πλέον καυστικά όταν φθάσουν στο αποχετευτικό δίκτυο.

    

    

3. Μην ανοίγετε κλειστές συσκευασίες αλκαλίων ή κλειστές υπόγειες δεξαμενές. Ένας πυροσβέστης έπεσε σε μια τέτοια ανοιχτή δεξαμενή και έλιωσε στην κυριολεξία!

    

    

4. Στους καθαρισμούς μετά την πυρόσβεση, σκεπάσατε τυχόν ανοιχτά δοχεία και έχετε το νου σας μην πάθετε εγκαύματα.

    

Για όσους έχουν απορίες ή διαφωνίες μπορούν να επικοινωνήσουν με την κ. Λαζαρίδου (αρθρογράφο) στείλτε της email cissy@otenet.gr